نشریه علوم زمین خوارزمی

---

شورابه‌های حوضه‌ای غنی از فلز به‌عنوان عامل کلیدی در شکل‌گیری ذخایر فلوئوریت-باریت (سرب و روی) مرتبط با ساختار هستند که در اغلب موارد منشأ فلز و مواد معدنی از سنگ بستر زیرین تأمین می‌شود. کانسار رگه‌ای فلوئوریت-باریت±سولفید آتش‌کوه در جنوب‌شرق استان مرکزی، نمونه‌ای از این ذخایر است که کانی‌سازی در آن با ماهیت اپی‌ژنتیک و ساخت و بافت‌های پرکننده فضای‌خالی، برشی و حفره‌ای در سنگ میزبان کربناته-شیلی با گسترۀ زمانی ژوراسیک پیشین تا میانی شکل گرفته است. کانی‌سازی رگه‌ای در ارتباط با شکستگی‌های محلی با راستای ESE-WNW و NNE-SSW تشکیل شده، که همراه آن دگرسانی‌های دولومیتی، سیلیسی و آرژیلیک قابل مشاهده است. علاوه بر این، مقادیر ناچیزی از کانی‌های سولفیدی گالن، پیریت و کالکوپیریت نیز به‌صورت ‌پراکنده در رگه‌ها مشاهده شد. طبق شواهد، کانی‌سازی فلوئوریت و کانی‌های همراه، طی سه مرحله در منطقه شکل گرفته است که در آن سه تیپ میانبار به‌ترتیب فراوانی شامل: ۱) میانبارهای آبگین غنی از مایع (L+V)، ۲) حاوی فاز جامد (L+V+S)، ۳) دارای فاز CO_۲ (L_۱+L_۲+V)، در کانی‌های فلوئوریت، باریت و کوارتز تشخیص داده شد. بر مبنای قطع ایزوکورهای میانبارهای آبگین و دارای فاز CO_۲، کانی‌سازی مرحله نخست در فشار Mpa ۱۵۰ و دمای C^°۲۵۰ و کانی‌سازی مرحلۀ پایانی در فشار کم‌تر از Mpa ۱۰۰ و دمای C^°۲۰۰ رخداده است. طبق شواهد ریزدماسنجی میانبارهای سیال، بنظر می‌رسد در منطقه آتش‌کوه شورابه‌های حوضه‌ای غنی از نمک، ضمن انجام تبادلات وسیع سیال-سنگ، دچار تحولات شیمی سیال از طیفی غنی از Na به طیف شورابه‌های غنی از Ca-K–Mg±Na شده است. طی این فرآیند رخداد متاسوماتیزم-Mg و دگرسانی دولومیتی‌، موجب افزایش نسبت Ca/Na سیال و تشکیل کانی‌سازی فلوئوریت شده است. طبق این شواهد، می‌توان گفت رگه‌های فلوئوریت-باریت±سولفید کانسار آتش‌کوه احتمالاً در نتیجه اختلاط غیر هم‌دمای اعضای انتهایی یک شورابه Na–K±Ca–Mg اولیه (با منشأ واحدهای تبخیری تریاس-ژوراسیک) و شورابه‌های غنی از کلسیم (ناشی از تبادلات سیال-سنگ)، شکل گرفته‌اند. پس از آن، تزریق آب‌های جوی رقیق‌شده در نتیجه فشارزدایی و جابه‌جایی وسیع آن‌ها در افق‌های زیرین، طی مراحل پایانی کانه‌زایی رخ‌داده است. 

---

کانسار مگنتیت ± آپاتیت لکه­سیاه در شمال­شرق بافق و در زون ساختاری ایران مرکزی قرار دارد. سنگ میزبان کانسار شامل توالی­های ضخیم آتشفشانی-رسوبی به سن کامبرین زیرین است که به‌صورت مجموعه کالدرایی لکه­سیاه رخنمون دارد. کانه­زایی آهن به‌صورت عدسی­های مگنتیت و هماتیت اغلب همراه کانی­های باطله آپاتیت، کوارتز و کلسیت تشکیل شده­ است. براساس شواهد پتروگرافی میانبارهای سیال، پنج نوع میانبار سیال شامل چندفازی (L+V+S_۱+S_۲)، سه فازی (L+V+S)، دوفازی غنی از مایع (L+V)، دوفازی غنی از گاز (V+L) و تک فاز گاز (V)، در کانی­های کوارتز و آپاتیت کانسار لکه­سیاه شناسایی شد. میانبارهای سه فازی فراوان­ترین نوع میانبارها هستند که دمای همگن­ شدن برای کوارتز بین ۱۲۳ تا^°C  ۵۳۰ (متوسط C^° ۳۴۴) و در آپاتیت بین ۱۷۵ تا ^°C ۴۲۰ (متوسط C^° ۳۸۵)، به‌دست آمد. هم‌چنین، تغییرات شوری در میزبان کوارتز بین ۳۰ تا ۵۸ درصد وزنی معادل نمک (متوسط ۴۰ درصد وزنی) و در آپاتیت بین ۳۴ تا ۵۳ درصد وزنی معادل نمک (متوسط ۶/۴۱ درصد وزنی)، را نشان می­دهد. فشار محاسبه شده در سیستم H_۲O-NaCl، بین ۱۰ تا ۵۰۰ بار و معادل عمق ۳/۰ تا ۵/۱ کیلومتری، به‌دست آمد. مقادیر δ^۱۸O_water در تعادل با کوارتز بین ۵/۷ تا ۱۱ درهزار است که نشان­دهندۀ سیال با خاستگاه ماگمایی است. براساس تغییرات وسیع دمای همگن­شدن نهایی و شوری و نیز هم‌بستگی مثبت آن‌ها در میانبارهای سیال، اختلاط سیال ماگمایی دما و شوری زیاد با سیال سرد با شوری کم (مشابه سیال جوی)، از عوامل مؤثر در رخداد کانسار لکه­سیاه است.
 

---

سولفیدهای آهن و آرسنیک مهمترین کانی­های میزبان­ طلا در کانسارها هستند که در این میان، ذخایر طلای افشان دور از منشاء با سنگ ­میزبان رسوبی و محتوای بالای طلا در ترکیب پیریت، از آن جمله است. در این پژوهش به­طور مشخص خصوصیات بافتی- زمین­شیمیایی ­پیریت با هدف درک نحوه توزیع طلا در قالب ذرات آزاد (Au^۰) یا مشارکت در شبکه بلوری کانی (Au⁺) در سه کانسار زرشوران (عیار متوسط ۶۳/۲ گرم در تن)، آق­دره (عیار متوسط ۷/۳ گرم در تن) و عربشاه (عیار متوسط ۲/۱ گرم در تن)، در ناحیه فلززایی تکاب- انگوران، مورد بررسی قرار گرفته است. طبق نتایج، یک رابطه شیمیایی منفی میان آرسنیک و گوگرد (R^۲= −۰,۶۱) در ترکیب آرسنین­پیریت­ها با فرمول تجربی Fe(As_xS_۱−x)_۲ به­دست آمد که گویای حضور سویه As^۳+ در این ترکیب است. با توجه به وجود شواهدی نظیر همراهی پاراژنتیکی طلا با کانه‌های سولفیدی پیریت و اسفالریت، عدم رخداد کانی‌های اکسیدی نظیر هماتیت و مگنتیت، وجود مجموعه دگرسانی‌ آرژیلیکی± سریسیتی، pH نزدیک به خنثی تا اسیدی و فعالیت بالای سولفور (logaS_۲) در هنگام رخداد طلا، نقش کمپلکس‌های بی‌سولفیدی ^–Au(HS)_۲ در مهاجرت ‌طلا را در کانسارهای طلای ناحیه فلززایی تکاب- انگوران قوی­تر می­نماید. پس از آن، واکنش­های وسیع سیال- سنگ و مصرف H_۲S موجب کاهش فعالیت S^۲-، ناپایداری کمپلکس­های بی­سولفیدی و در نهایت ته­نشست طلا شده است.

---